اسناد درباره عیلام پس از سده بیست و پنجم پیش از میلاد یافت می‌شود. حتی تا زمان حال و با پیشرفت تکنولوژی، برای به دست آوردن حداکثر مدارک باید در لابلای سطور کتیبه‌های که به جا مانده گشت. در این مورد خاص دو مدرک وجود دارد که عبارت هستند از آجر نوشته و دیگری گِل نوشته؛ طبق اظهارات آقای ارفعی که سال‌ها بر روی این الواح کار و متن آنها را برگردان کرده است، موضوع گِل نوشته‌ها خرید و فروش زمین، وصیتنامه، فرزند خواندگی و… است که فرانسوی‌ها متون آن را در چهار جلد منتشر کرده‌اند.

اما آجر نوشته‌ها بیشتر در ساخت پرستشگاه‌ها به کار رفته و درباره ایزدان (خدایان) مردم شوش باستان بوده است. در آن دوران هر پادشاهی که پرستشگاهی ساخته بود، خودش را در قالب این آجر نوشته‌ها معرفی کرده و برای مثال در آن عنوان کرده پسر کیست و پادشاه کجا بوده است و می‌گوید برای سلامت و طول عمر خود این پرستشگاه را برای یکی از خدایان ساخته و ابراز امیدواری می‌کند آن خدا زندگی دیرپایی به او بدهد. همچنین اشاره شده چه بخشی از پرستشگاه را ساخته‌اند یا چه پادشاهی قبل از آنها این معبد را ساخته یا تعمیر کرده است.

نکته دیگر قابل ذکر در این آجرنوشته‌ها، اشاره تمام آن‌ها به جایگاه زن در آن دوران بوده است. در عیلام و مرکز آن شهر شوش، مانند سراسر خاورزمین در روزگاران نخستین، حوزه فعالیت زن محدود به خانه نبود. زن نیز مانند مرد قدرت امضای اسناد داشت، می‌توانست داد و ستد کند، ارث ببرد، وصیت کند که پس از مرگش چگونه به تقسیم میراث او بپردازند و… . در اسناد نخستین عیلامی‌ها هم بارها به ذکر نام مادر، خواهر، یا دختر پادشاه بر می‌خوریم.

دین عیلام ماهیت چند خداگرایی داشت، متأسفانه نام برخی از ایزدان تنها به وسیله پندارنگاری (پندار‌نگاری مرحله‌ای پس از تصویرنگاری در تاریخچه خط را گویند که تصویر در آن کم کم ساده شده و به صورت علامت و نشانه در آمده است) نوشته شده است، اما این بدان معنی نیست که بر فرض مثال نام ایزد خورشید که در زبان‌های سامی «شمش» خوانده می‌شود به همین گونه نیز در عیلام تلفظ شده است.

در اینجا نام وی بی‌تردید تلفظ به کلی متفاوت داشت و «ناخونته» خوانده می‌شود؛ دو ایزد در کتیبه‌ها و نوشته‌های شاهی عیلام از اهمیت زیادی برخوردار بودند. این دو ایزد یکی «هوبان» و دیگری «اینشوشیناک» نام داشتند. نام ایزد نخستین غالبا با نشانه‌های پندارنگاری نوشته شده که وی را «بزرگ» معرفی می‌کند و معنی تحت الفظی نام اینشوشیناک «ایزد شوش» است.

وضعیت آب‌ و هوایی شوش

هوای شوش گرم و خشک است. در مرکز این شهرستان بالاترین دما در تابستان بالای ۴۵ درجه سانتی‌گراد و کم‌ترین دمای ۲۸ درجه بالای صفر است. آب و هوای این شهر متأثر از اثر پرفشار جنب حاره‌ای است که باعث می‌شود بعضی از ایام تابستان هوا شرجی باشد.

ثبت جهانی شوش در یونسکو

پس از بررسی پرونده ثبت جهانی محوطه باستانی شوش، این پرونده روز ۱۳ تیر ماه ۱۳۹۴ در نشست یونسکو در شهر «بن» آلمان به ثبت جهانی رسید. پرونده میراث فرهنگی شوش شامل کاخ شاوور، آپادانا، دروازه شرقی، هدیش، شهر پانزدهم، روستای هخامنشی، مسجد جامع شوش و مجموعه بناهای دوره اسلامی، تپه‌های آکروپول و قلعه فرانسوی‌ها است.

باستان‌شناسان فرانسوی در دوره قاجار نخستین کاوش‌ها را در این منطقه انجام دادند. بر اساس برآوردهای اولیه نزدیک به ۴۰۰ هکتار از این محوطه را به‌عنوان عرصه باستانی شوش تعیین کردند، اما در بررسی باستان‌شناسی کارشناسان میراث فرهنگی محوطه باستانی شوش به اضافه حریم آن تا ۸۰۰ هکتار افزایش یافت.

جاذبه‌های گردشگری

آپادانا

منطقه باستانی شوش، محوطه وسیعی را از کل شهر شوش در برمی‌گیرد که بناها و سازه‌های معماری بسیار متنوعی پیش از تاریخ تا دوران اسلامی را در خود جای داده است. کاخ «آپادانا» یکی از باشکوه‌ترین کاخ‌های آن و از شهرت عالمگیر برخوردار است.

کاخ آپادانا به دستور داریوش بزرگ پادشاه هخامنشی در حدود سال‌های ۵۲۱ تا ۵۱۵ پیش از میلاد در شوش روی آثار و بقایای عیلامی بنا شد. دیوارهای کاخ از خشت و ستون‌های آن از جنس سنگ است. کاخ داریوش دارای قسمت‌های مختلفی از جمله تالار بار عام، دروازه و کاخ پذیرایی و همچنین دارای سه حیاط مرکزی است. دیوارهای داخلی کاخ با آجر لعابدار منقوش با طرح‌های سربازان گارد جاویدان، شیر بالدار و نقش گل نیلوفر آبی مزین بوده‌اند که بقایای به‌جای‌مانده آنها در موزه‌های خارجی و داخلی نگهداری می‌شوند.

ستون‌های سنگی این کاخ متشکل از چند قسمت زیرستون، پایه ستون، شالی‌ستون، ساقه ستون، گل ستون و سرستون است. سر ستون به شکل نیمه جلویی دو گاو که زانو زده و پشت به هم داده‌اند است. ستون‌ها و دیوارهای آپادانا ۲۲ متر ارتفاع داشتند، اما بلندی بقیه قسمت‌ها کمتر و سقف آن‌ها گهواره‌‌ای و از خشت ساخته شده است. از تزئینات کاخ اطلاعی در دست نیست، ولی کف بسیاری از قسمت‌ها از مصالحی ساخته شده که قرمز رنگ بوده است.

بخش‌های مهمی از کاخ آپادانا در زمان اردشیر اول (۴۶۱ پیش از میلاد) دچار حریق شد که در زمان اردشیر دوم (۳۵۹ پیش از میلاد) بازسازی شد. آپادانا در حمله اسکندر مقدونی در حدود سال ۳۲۰ پیش از میلاد ویران شد.

قلعه شوش (آکروپل)

در سال ۱۹۸۷ میلادی «ژان ماری ژاک دو مورگان» فرانسوی جهت تحقیق و اکتشاف به شوش آمد و جهت اسکان او و همراهانش و نگهداری آثار باستانی مکشوفه، عملیات ساخت قلعه شوش آغاز شد. برای این کار بلندترین نقطه تپه‌های شوش یعنی «آکروپل» انتخاب و قلعه‌ای به شکل قلعه‌های قرون وسطا و ذوزنقه‌ای شکل روی آن ساخته شد. ساختمان این قلعه اغلب با خشت و بقایای باستانی آجرها و خشت‌های دوره‌های مختلف که در محوطه باستانی شوش باقی مانده بود بنا شد و در سال ۱۹۱۲ میلادی کار ساخت آن به پایان رسید. از این قلعه اکنون نیز به عنوان مرکز نگهداری و تحقیق آثار باستانی استفاده می‌شود.

حرم دانیال نبی (ع)

حضرت دانیال (ع) در حدود قرن هفت پیش از میلاد به همراه یهودیانی که توسط بابلی‌ها به اسارت گرفته شده بودند به بین النهرین و از آنجا به شوش وارد شد. وی یکی از پیامبران بنی اسراییل بود. دیدار وی با «نبوکد» (بخت النصر) پادشاه بابل در روایات آمده است.

آرامگاه دانیال نبی (ع) در کنار رودخانه شاوور ساخته شده و همه ساله شاهد حضور زائرانی از سراسر جهان است.

موزه شوش

موزه شوش در سال ۱۳۴۵ در جوار قلعه و محوطه باستانی شوش گشایش یافت. این موزه یکی از مهم‌ترین موزه‌های اشیای ایران باستان است و آثار با ارزشی از دوره های مختلف تاریخی دارد.

هفت تپه

محوطه باستانی هفت تپه حدود ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش واقع شده و همان‌طور که از نام آن پیداست از تپه‌های متعددی تشکیل شده است. گستردگی این محوطه باستانی به مراتب باعث جلب توجه کاوشگران مختلف قرار گرفته است. اولین عملیات حفاری به سرپرستی دکتر عزت‌الله نگهبان در سال ۱۳۴۴ در این محل آغاز شد که تا سال ۱۳۵۷ ادامه یافت. موزه هفت تپه و مرکز مرمت چغازنبیل در جوار محوطه باستانی هفت تپه احداث شده است. آرامگاه ایلامی که دارای اولین طاق هلالی جهان است، قدمتی حدود دو قرن قبل از احداث چغازنبیل دارد.

چغازنبیل

چغازنبیل در واقع زیگوراتی است که در زمان «اونتاش گال»، پادشاه ایلامی، ساخته شده است. این بنا و آثاری که از درون آن به دست آمده از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخی جهان هستند. بسیاری از آثار آن در موزه‌های معروف داخل و خارج قرار دارند. این بنا در حدود ۳۰ کیلومتر با شوش فاصله دارد و برای بازدید از آن باید از جاده شوش – اهواز و تقاطع چغازنبیل گذر کنید. ابعاد بنا ۱۰۵*۱۰۵ مترمربع و ارتفاع در حدود ۵۳ متر است. عملیات باستان‌شناسی آن در سال ۱۳۲۵ آغاز شد و باستان شناس و تاریخ نگار معروف «گیرشمن» به همراه همسرش در حفاری‌های آن شرکت داشتند.

ایوان و پارک ملی کرخه

شاپور دوم ساسانی (۳۰۹ – ۳۷۹) در ۲۵ کیلومتری غرب شوش بر ساحل راست رودخانه کرخه یک شهر جدید شاهی بنا کرده بود که در متن پهلوی شهرستان‌های ایران از این شهر بنام «کردشاپور» نام برده است؛ یعنی شهری که شاپور ساخته است و امروزه آن را «ایوان کرخه» گویند.

پرفسور گیرشمن در سال ۱۹۵۰ میلادی در این شهر دست به کاوش زد که بقایای معماری آن را آشکارتر ساخت. طرح شهر به روش غربی است. شهر به شکل مستطیلی است که چهار کیلومتر طول و یک کیلومتر عرض دارد. شهر را باروی مستحکمی در بر گرفته که این بارو با خشت ساخته شده بود. در این شهر آثار دو بنا به دست آمده که به شاپور نسبت داده شده است. یکی کاخی که با آجر و ساروج ساخته شده و مرکب از یک تالار چهار گوش که گنبدی آن را پوشانیده است و در دو بخش جانبی آن با شیوه‌ای تازه با استفاده از طاق ضربی پوشانده شده بود. سقف آنها را با استفاده از پنج طاق عریض پوشانده بودند که فضای میان آنها با استفاده طاق‌های متقاطع پر شده بود. طاق‌هایی که از دیواری به دیوار دیگر زده شده و برای مقاومت در برابر فشار طاق‌های گهواره‌ای عرضی اختصاص یافته‌اند.

بنای دیگر کاخ یا کوشک سه ایوانی بود که دیوارهای آن دارای نقاشی دیواری خوب بوده که روی طبقه‌ای از ساروج مخصوص نقاشی کرده‌اند. ایوان کرخه دارای انواع تأسیسات شهری از جمله کارگاه‌های بافندگی ابریشم بوده است که در پرتوی آن پارچه‌های ابریشمی این شهر به نقاط دور و نزدیک صادر شد.

آثار معماری و شهرسازی ایوان کرخه تأثیر زیادی بر معماری ایران و خارج از ایران داشته است. سرزمین‌های شرقی مسیحی در طول دریای «آدریاتیک» و مدیترانه تا اسپانیا و همچنین در سوریه و مصر در ساختن کلیساهای بزرگ و عظیم خود از سده پنجم تا یازدهم بویژه در ساختن طاق‌های گهواره‌ای صاف و پیوسته از طرح و سبک و سنت معماری کاخ‌های ساسانی در شهر ایوان کرخه الهام گرفته‌اند. بنای ایوان کرخه به شماره ۴۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پارک ملی و منطقه حفاظت شده کرخه از یک قسمت تپه ماهوری در شمال و یک بخش دشتی در جنوب تشکیل شده است و رودخانه کرخه از میان آن عبور کرده و با پیچ و خم های زیاد بطرف جنوب و غرب استان خوزستان راه می پیماید. در دو طرف منطقه جنگل‌های گرمسیری رشد یافته و رودخانه را محاصره کرده‌اند؛ بنابراین در درون منطقه کوه و ارتفاعاتی دیده نمی‌شود و بالطبع دره‌ای هم مشاهده نمی‌شود. علاوه بر این به علت عرض کم منطقه، دشت مشخص و قابل توجهی در آن موجود نیست.

در این منطقه جنگل‌های زیبایی نظیر جنگل «قلعه نصیر» وجود دارد که از چشم‌انداز بسیار زیبایی برخوردار است. از محل‌های دیدنی دیگر سرچشمه رودخانه شاوور را می‌توان ذکر کرد. رودخانه زیبای کرخه از وسط منطقه کرخه عبور می‌کند و جنگل‌های انبوه منطقه از آثار و پدیده‌های زیبای منطقه است. از آثار مذهبی منطقه می توان «امامزاده شچاخ» در نزدیک محیط بانی «هلوه» را نام برد.